วิตุทนฺตาติ วิชฺฌนฺตา ฯ ภควนฺตํ เอตทโวจาติ ‘‘อิธ, ภนฺเต, โกสมฺพิยํ ภิกฺขู ภณฺฑนชาตา’’ติอาทิวจนํ อโวจ, ตญฺจ โข เนว ปิยกมฺยตาย, น เภทาธิปฺปาเยน, อถ โข อตฺถกามตาย หิตกามตายฯ สามคฺคีการโก กิเรส ภิกฺขุ, ตสฺมาสฺส เอตทโหสิ ‘‘ยถา อิเม ภิกฺขู วิวาทํ อารทฺธา, น สกฺกา มยา, นาปิ อญฺเญน ภิกฺขุนา สมคฺเค กาตุํ, อปฺเปว นาม สเทวเก โลเก อคฺคปุคฺคโล ภควา สยํ วา คนฺตฺวา อตฺตโน วา สนฺติกํ ปกฺโกสาเปตฺวา เอเตสํ ภิกฺขูนํ ขนฺติเมตฺตาปฏิสํยุตฺตํ สารณียธมฺมเทสนํ กเถตฺวา สามคฺคิํ กเรยฺยา’’ติ อตฺถกามตาย หิตกามตาย คนฺตฺวา อโวจฯ ตสฺมา เอวมาหาติ อตฺถกามตฺตา เอวมาห, น ภควโต วจนํ อนาทิยนฺโตฯ เย ปน ตทา สตฺถุ วจนํ น คณฺหิํสุ, เต กิญฺจิ อวตฺวา ตุณฺหีภูตา มงฺกุภูตา อฏฺฐํสุ, ตสฺมา อุภเยสมฺปิ สตฺถริ อคารวปฏิปตฺติ นาโหสิฯ

โกสมฺพกวิวาทกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ทีฆาวุวตฺถุกถาวณฺณนา

[458] อถ โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสีติอาทีสุ ภูตปุพฺพนฺติ อิทํ ภควา ปถวีคตํ นิธิํ อุทฺธริตฺวา ปุรโต ราสิํ กโรนฺโต วิย ภวปฏิจฺฉนฺนํ ปุราวุตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาหฯ อฑฺโฒติ อิสฺสโรฯ โย โกจิ อตฺตโน สนฺตเกน วิภเวน อฑฺโฒ โหติ, อยํ ปน น เกวลํ อฑฺโฒเยว, มหทฺธโน มหตา อปริมาณสงฺเขน ธเนน สมนฺนาคโตติ อาห ‘‘มหทฺธโน’’ติฯ ภุญฺชิตพฺพโต ปริภุญฺชิตพฺพโต วิเสสโต กามา โภคา นาม, ตสฺมา ปญฺจกามคุณวเสน มหนฺตา อุฬารา โภคา อสฺสาติ มหาโภโคฯ มหนฺตํ เสนาพลญฺเจว ถามพลญฺจ เอตสฺสาติ มหพฺพโลฯ มหนฺโต หตฺถิอสฺสาทิวาหโน เอตสฺสาติ มหาวาหโนฯ มหนฺตํ วิชิตํ รฏฺฐํ เอตสฺสาติ มหาวิชิโตฯ ปริปุณฺณโกสโกฏฺฐาคาโรติ โกโส วุจฺจติ ภณฺฑาคารสารคพฺโภ, โกฏฺฐํ วุจฺจติ ธญฺญสฺส อาฐปนฏฺฐานํ, โกฏฺฐภูตํ อคารํ โกฏฺฐาคารํ, นิทหิตฺวา ฐปิเตน ธเนน ปริปุณฺณโกโส ธญฺญานญฺจ ปริปุณฺณโกฏฺฐาคาโรติ อตฺโถฯ

อถ วา จตุพฺพิโธ โกโส หตฺถี อสฺสา รถา ปตฺตีติฯ ยถา หิ อสิโน ติกฺขภาวปริปาลโก ปริจฺฉโท ‘‘โกโส’’ติ วุจฺจติ, เอวํ รญฺโญ ติกฺขภาวปริปาลกตฺตา จตุรงฺคินี เสนา ‘‘โกโส’’ติ วุจฺจติฯ ติวิธํ โกฏฺฐาคารํ ธนโกฏฺฐาคารํ ธญฺญโกฏฺฐาคารํ วตฺถโกฏฺฐาคารนฺติฯ ตํ สพฺพมฺปิ ปริปุณฺณมสฺสาติ ปริปุณฺณโกสโกฏฺฐาคาโรฯ จตุรงฺคินิํ เสนนฺติ หตฺถิอสฺสรถปตฺติสงฺขาเตหิ จตูหิ องฺเคหิ สมนฺนาคตํ เสนํฯ สนฺนยฺหิตฺวาติ จมฺมปฏิมุญฺจนาทีหิ สนฺนาหํ กาเรตฺวาฯ อพฺภุยฺยาสีติ อภิอุยฺยาสิ, อภิมุโข หุตฺวา นิกฺขมีติ อตฺโถฯ เอกสงฺฆาตมฺปีติ เอกปฺปหารมฺปิฯ โธวนนฺติ โธวนุทกํฯ ปริเนตฺวาติ นีหริตฺวาฯ ‘‘อนตฺถโท’’ติ วตฺตพฺเพ ท-การสฺส ต-การํ กตฺวา ‘‘อนตฺถโต’’ติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘อถ วา’’ติอาทิฯ

[464] วคฺคภาเวน วา ปุถุ นานา สทฺโท อสฺสาติ ปุถุสทฺโทฯ สมชโนติ ภณฺฑเน สมชฺฌาสโย ชโนฯ ตตฺถาติ ตสฺมิํ ชนกาเยฯ อหํ พาโลติ น มญฺญิตฺถาติ พาลลกฺขเณ ฐิโตปิ ‘‘อหํ พาโล’’ติ น มญฺญิฯ ภิยฺโย จาติ อตฺตโน พาลภาวสฺส อชานนโต ภิยฺโย จ ภณฺฑนสฺส อุปริโผโฏ วิย สงฺฆเภทสฺส อตฺตโน การณภาวมฺปิ อุปฺปชฺชมานํ น มญฺญิตฺถ นาญฺญาสิฯ

กลหวเสน ปวตฺตวาจาเยว โคจรา เอเตสนฺติ วาจาโคจราฯ มุขายามนฺติ วิวทนวเสน มุขํ อายาเมตฺวา ภาณิโนฯ น ตํ ชานนฺตีติ ตํ กลหํ น ชานนฺติฯ กลหํ กโรนฺโต จ ตํ น ชานนฺโต นาม นตฺถิฯ ยถา ปน น ชานนฺติ, ตํ ทสฺเสตุํ อาห ‘‘เอวํ สาทีนโว อย’’นฺติ, อยํ กลโห นาม อตฺตโน ปเรสญฺจ อตฺถหาปนโต อนตฺถุปฺปาทนโต ทิฏฺเฐว ธมฺเม สมฺปราเย จ สาทีนโว สโทโสติ อตฺโถฯ ตํ น ชานนฺตีติ ตํ กลหํ น ชานนฺติฯ กถํ น ชานนฺตีติ อาห ‘‘เอวํ สาทีนโว อย’’นฺติ, ‘‘เอวํ สาทีนโว อยํ กลโห’’ติ เอวํ ตํ กลหํ น ชานนฺตีติ อตฺโถฯ

อกฺโกจฺฉิ มนฺติอาทีสุ อกฺโกจฺฉีติ อกฺโกสิฯ อวธีติ ปหริฯ อชินีติ กูฏสกฺขิโอตารเณน วา วาทปฏิวาเทน วา กรณุตฺตริยกรเณน วา อเชสิฯ

อหาสีติ มม สนฺตกํ ปตฺตาทีสุ กิญฺจิเทว อวหริ ฯ เย จ ตนฺติ เย เกจิ เทวา วา มนุสฺสา วา คหฏฺฐา วา ปพฺพชิตา วา ตํ ‘‘อกฺโกจฺฉิ ม’’นฺติอาทิวตฺถุกํ โกธํ สกฏธุรํ วิย นทฺธินา ปูติมจฺฉาทีนิ วิย จ กุสาทีหิ ปุนปฺปุนํ เวเฐนฺตา อุปนยฺหนฺติ อุปนาหวเสน อนุพนฺธนฺติ, เตสํ สกิํ อุปฺปนฺนํ เวรํ น สมฺมตีติ อตฺโถฯ

เย จ ตํ นุปนยฺหนฺตีติ อสฺสติยา อมนสิการวเสน วา กมฺมปจฺจเวกฺขณาทิวเสน วา เย ตํ อกฺโกสาทิวตฺถุกํ โกธํ ‘‘ตยาปิ โกจิ นิทฺโทโส ปุริมภเว อกฺกุฏฺโฐ ภวิสฺสติ, ปหโฏ ภวิสฺสติ, กูฏสกฺขิํ โอตาเรตฺวา ชิโต ภวิสฺสติ, กสฺสจิ เต ปสยฺห กิญฺจิ อจฺฉินฺนํ ภวิสฺสติ, ตสฺมา นิทฺโทโส หุตฺวาปิ อกฺโกสาทีนิ ปาปุณาสี’’ติ เอวํ น อุปนยฺหนฺติ , เตสุ ปมาเทน อุปฺปนฺนมฺปิ เวรํ อิมินา อนุปนยฺหเนน นิรินฺธโน วิย ชาตเวโท อุปสมฺมติฯ

น หิ เวเรน เวรานีติ ยถา หิ เขฬสิงฺฆาณิกาทิอสุจิมกฺขิตํ ฐานํ เตเหว อสุจีหิ โธวนฺโต สุทฺธํ นิคฺคนฺธํ กาตุํ น สกฺโกติ, อถ โข ตํ ฐานํ ภิยฺโยโส มตฺตาย อสุทฺธตรญฺจ ทุคฺคนฺธตรญฺจ โหติ, เอวเมว อกฺโกสนฺตํ ปจฺจกฺโกสนฺโต ปหรนฺตํ ปฏิปหรนฺโต เวเรน เวรํ วูปสเมตุํ น สกฺโกติ, อถ โข ภิยฺโย เวรเมว กโรติฯ อิติ เวรานิ นาม เวเรน กิสฺมิญฺจิปิ กาเล น สมฺมนฺติ, อถ โข วฑฺฒนฺติเยวฯ อเวเรน จ สมฺมนฺตีติ ยถา ปน ตานิ เขฬาทีนิ อสุจีนิ วิปฺปสนฺเนน อุทเกน โธวิยมานานิ นสฺสนฺติ, ตํ ฐานํ สุทฺธํ โหติ นิคฺคนฺธํ, เอวเมว อเวเรน ขนฺติเมตฺโตทเกน โยนิโสมนสิกาเรน ปฏิสงฺขาเนน ปจฺจเวกฺขเณน เวรานิ วูปสมฺมนฺติ ปฏิปฺปสฺสมฺภนฺติ อภาวํ คจฺฉนฺติฯ เอส ธมฺโม สนนฺตโนติ เอส อเวเรน เวรูปสมนสงฺขาโต โปราณโก ธมฺโม สพฺเพสํ พุทฺธปจฺเจกพุทฺธขีณาสวานํ คตมคฺโคฯ

น ชานนฺตีติ อนิจฺจสญฺญํ น ปจฺจุปฏฺฐาเปนฺตีติ อธิปฺปาโยฯ ตโต สมฺมนฺติ เมธคาติ ตโต ตสฺมา การณา เมธคา กลหา สมฺมนฺติ วูปสมํ คจฺฉนฺติฯ กถํ เต สมฺมนฺตีติ อาห ‘‘เอวญฺหี’’ติอาทิฯ

ตตฺถ เอวญฺหิ เต ชานนฺตาติ เต ปณฺฑิตา ‘‘มยํ มจฺจุสมีปํ คจฺฉามา’’ติ เอวํ ชานนฺตา โยนิโสมนสิการํ อุปฺปาเทตฺวา เมธคานํ กลหานํ วูปสมาย ปฏิปชฺชนฺติ, อถ เนสํ ตาย ปฏิปตฺติยา เต เมธคา สมฺมนฺตีติ อธิปฺปาโยฯ

เตสมฺปิ โหติ สงฺคตีติ เย มาตาปิตูนํ อฏฺฐีนิ ฉินฺทนฺติ, ปาเณ หรนฺติ, ควาทีนิ จ ปสยฺห คณฺหนฺติ, เอวํ รฏฺฐํ วิลุมฺปมานานํ เตสมฺปิ สงฺคติ โหติ, กิมงฺคํ ปน ตุมฺหากํ น สิยาติ อธิปฺปาโยฯ

วณฺณาวณฺณทีปนตฺถํ วุตฺตาติ ‘‘พาลสหายตาย อิเม ภิกฺขู กลหปสุตา, ปณฺฑิตสหายานํ ปน อิทํ น สิยา’’ติ ปณฺฑิตสหายสฺส พาลสหายสฺส จ วณฺณาวณฺณทีปนตฺถํ วุตฺตาฯ นิปกนฺติ เนปกฺกปญฺญาย สมนฺนาคตํฯ สาธุวิหาริ ธีรนฺติ ภทฺทกวิหาริํ ปณฺฑิตํฯ ปากฏปริสฺสเย จ ปฏิจฺฉนฺนปริสฺสเย จ อภิภวิตฺวาติ สีหพฺยคฺฆาทโย ปากฏปริสฺสเย จ ราคภยโทสภยาทโย ปฏิจฺฉนฺนปริสฺสเย จาติ สพฺเพว ปริสฺสเย อภิภวิตฺวาฯ

เอกกา จริํสูติ ‘‘อิทํ รชฺชํ นาม มหนฺตํ ปมาทฏฺฐานํ, กิํ อมฺหากํ รชฺเชน การิเตนา’’ติ รฏฺฐํ ปหาย ตโต มหาอรญฺญํ ปวิสิตฺวา ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา จตูสุ อิริยาปเถสุ เอกกา จริํสูติ อตฺโถฯ

เอกสฺส จริตํ เสยฺโยติ ปพฺพชิตสฺส ปพฺพชิตกาลโต ปฏฺฐาย เอกีภาวาภิรตสฺส เอกกสฺเสว จริตํ เสยฺโยติ อตฺโถฯ นตฺถิ พาเล สหายตาติ จูฬสีลํ มชฺฌิมสีลํ มหาสีลํ ทส กถาวตฺถูนิ เตรส ธุตคุณา วิปสฺสนาญาณํ จตฺตาโร มคฺคา จตฺตาริ ผลานิ ติสฺโส วิชฺชา ฉ อภิญฺญา อมตมหานิพฺพานนฺติ อยํ สหายตา นาม, สา พาลํ นิสฺสาย อธิคนฺตุํ น สกฺกาติ นตฺถิ พาเล สหายตาฯ มาตงฺโค อรญฺเญ มาตงฺครญฺเญติ สรโลเปน สนฺธิฯ ‘‘มาตงฺครญฺโญ’’ติปิ ปาโฐ, อรญฺญโก มาตงฺโค วิยาติ อตฺโถฯ มาตงฺค-สทฺเทเนว หตฺถิภาวสฺส วุตฺตตฺตา นาควจนํ ตสฺส มหตฺตวิภาวนตฺถนฺติ อาห ‘‘นาโคติ มหนฺตาธิวจนเมต’’นฺติฯ มหนฺตปริยาโย หิ นาค-สทฺโท โหติ ‘‘เอตํ นาคสฺส นาเคน, อีสาทนฺตสฺส หตฺถิโน’’ติอาทีสุ (อุทา. 35)ฯ

ทีฆาวุวตฺถุกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

พาลกโลณกคมนกถาวณฺณนา

[465] พาลกโลณการคาโมติ อุปาลิคหปติสฺส เอวํนามโก โภคคาโมฯ เตนุปสงฺกมีติ ธมฺมเสนาปติมหาโมคฺคลฺลานตฺเถเรสุ วา อสีติมหาสาวเกสุ วา อนฺตมโส ธมฺมภณฺฑาคาริกํ อานนฺทตฺเถรมฺปิ กญฺจิ อนามนฺเตตฺวา สยเมว ปตฺตจีวรมาทาย อนีกนิสฺสโฏ หตฺถี วิย ยูถนิสฺสโฏ กาฬสีโห วิย วาตจฺฉินฺโน วลาหโก วิย จ เอกโกว อุปสงฺกมิฯ กสฺมา อุปสงฺกมิ? คเณ กิรสฺส อาทีนวํ ทิสฺวา เอกวิหาริํ ภิกฺขุํ ปสฺสิตุกามตา อุทปาทิ, ตสฺมา สีตาทิปีฬิโต อุณฺหาทิํ ปตฺถยมาโน วิย อุปสงฺกมิฯ อถ วา ภควตา โส อาทีนโว ปเคว ปริญฺญาโต, น เตน สตฺถา นิพฺพินฺโน, ตสฺมิํ ปน อนฺโตวสฺเส เกจิ พุทฺธเวเนยฺยา นาเหสุํ, เตน อญฺญตฺถ คมนํ เตสํ ภิกฺขูนํ ทมนุปาโยติ ปาลิเลยฺยกํ อุทฺทิสฺส คจฺฉนฺโต เอกวิหาริํ อายสฺมนฺตํ ภคุํ สมฺปหํเสตุํ ตตฺถ คโตฯ เอวํ คเต จ สตฺถริ ปญฺจสตา ภิกฺขู อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ อาหํสุ ‘‘อาวุโส อานนฺท สตฺถา เอกโกว คโต, มยํ อนุพนฺธิสฺสามา’’ติฯ ‘‘อาวุโส, ยทา ภควา สามํ เสนาสนํ สํสาเมตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย อนามนฺเตตฺวา อุปฏฺฐาเก อนปโลเกตฺวา ภิกฺขุสงฺฆํ อทุติโย คจฺฉติ, ตทา เอกจาริกํ จริตุํ ภควโต อชฺฌาสโย, สาวเกน นาม สตฺถุ อชฺฌาสยานุรูปํ ปฏิปชฺชิตพฺพํ, ตสฺมา น อิเมสุ ทิวเสสุ ภควา อนุคนฺตพฺโพ’’ติ นิวาเรสิ, สยมฺปิ นานุคญฺฉิฯ ธมฺมิยา กถายาติ เอกีภาเว อานิสํสปฏิสํยุตฺตาย ธมฺมกถายฯ

พาลกโลณกคมนกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ